Bundan yaklaşık 26 yıl evvel meydana gelen ve bugün de hala tartışılmaya devam eden bir trafik kazası, Türkiye’nin yakın tarihi açısından dönüm noktası olarak kabul ediliyor.
Balıkesir’in Susurluk ilçesinde 1996 yılında dört kişiyi taşıyan bir Mercedes araba, akaryakıt istasyonundan çıkmakta olan bir kamyona çarptı. Arabadaki üç kişi ömrünü yitirdi, bir kişi sağ kurtuldu.
Normal koşullar altında tahminen de gazetelerin yalnızca üçüncü sayfalarında kendine yer bulacak olan bu olay, aracın içindekilerin kimliği nedeniyle Türkiye’de “derin devlet” kavramının gün yüzüne çıkmasına ve bugün bile hala tesirlerinin yaşandığı bir periyodun başlamasına neden oldu.
Gerek kaza öncesinde hazırlanan fakat sonrasında kamuoyuyla paylaşılan gerekse de kaza sonrası yapılan araştırmaların sonuçlarında, devletin içerisinde uzun yıllardır bir “çetenin var olduğu” ve bilhassa 1990’larda PKK ile gayret için oluşturulan özel ünitelerin vakitle faili meçhul cinayetler, mafya hesaplaşmaları ve uyuşturucu kaçakçılığı üzere bir dizi suça bulaşan bir yapıya dönüştüğü tarafında bulgular elde edildi.
Susurluk kazası neden yakın tarihin en kıymetli olaylarından birisi ve kazayla birlikte neler tartışılmaya başlandı?
KAZA NASIL OLDU, ARAÇTA KİMLER VARDI?
Susurluk’ta seyir halindeki bir araba, 3 Kasım 1996’da akaryakıt istasyonundan çıkmakta olan bir kamyonun altında kaldı.
Aracın içinde bulunan eski Emniyet Müdür Yardımcısı Hüseyin Kocadağ, Gonca Us ve Mehmet Özbay olay yerinde hayatını kaybetti. Devrin Yanlışsız Yol Partisi Şanlıurfa Milletvekili Sedat Bucak ise yaralı kurtuldu.
Olayın çabucak akabinde Mehmet Özbay kimliğini taşıyan kişinin birçok hatadan Milletlerarası Polis Teşkilatı (Interpol) tarafından aranan Abdullah Çatlı olduğu anlaşıldı. Böylelikle bu olayı, kolay bir trafik kazası olmaktan çıkaran bir süreç başladı.
Zira Çatlı, bilhassa 1970’lerdeki bir dizi karanlık olayla temaslı olduğu argüman edilen bir isimdi.
Çatlı, 1 Şubat 1979’daki Abdi İpekçi Suikastı, Papa İkinci Jean Paul Suikastı’nın faili Mehmet Ali Ağca’nın Maltepe Cezaevi’nden kaçırılması, 11 Temmuz 1978’de Doç. Dr. Bedrettin Cömert’in öldürülmesi ve tarihe “Bahçelievler Katliamı” olarak geçen Ekim 1978’de Türkiye Emekçi Partisi’nden yedi öğrencinin öldürülmesi üzere olaylarla ilgili olarak aranıyordu.
Otomobili kullanan ve kaza anında hayatını kaybeden bir başka isim Hüseyin Kocadağ da daha evvel meslekten ihraç edilmiş lakin mahkeme kararıyla geri dönmüş ve devir periyot birtakım organize hata örgütleri ile irtibatları hakkında çeşitli savlar ortaya atılmış bir isimdi.
Sedat Bucak da Şanlıurfa’nın Siverek ilçesinde tartısı olan “Bucak aşireti”nin önderi olarak biliniyordu. Bu aşirete bağlı korucular da 1990’lı yıllarda PKK ile çabada kolluk güçlerinin yanında yer alan kümeler ortasında yer alıyordu.
Otomobilin içindeki şahısların kimliği, kazayla birlikte “mafya-siyaset-devlet” üçgeninde, aslında öncesinde de konuşulan lakin ispatlanamayan bir dizi karmaşık ancak karanlık bağlantının su yüzüne çıkmasına yol açtı.
Bu bağlantılar ağı bugün de hala tartışmaların odağında bulunuyor.
KAZA SONRASI NELER YAŞANDI?
Susurluk kazası ve akabinde ortaya çıkan ilgiler ağı, uzunca bir müddet gazetelerin manşetlerini, televizyonlardaki haberleri ve hem siyasetin hem de kamuoyunun gündemini meşgul etti.
Kamuoyunda oluşan infial sonucunda, bu alakaların açığa çıkarılması, devlet içerisinde yasadışı faaliyetlerde bulunan bir yapının olduğu savlarının araştırılması ve hatalıların cezalandırılması talebiyle “Sürekli Aydınlık İçin Bir Dakika Karanlık Eylemi” başlatıldı.
Şubat 1997’de sivil toplum kuruluşlarının teşebbüsüyle başlatılan aksiyonlar kapsamında saat 21.00’de ışıkların bir dakika boyunca açılıp kapatılması öngörülüyordu. Daha sonra yürüyüş üzere öbür kitlesel hareketler de düzenlendi.
Ayrıca Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde (TBMM) Susurluk Araştırma Kurulu kuruldu.
Yapılan araştırmalar, bu karmaşık ve karanlık ilgilerin merkezine periyodun İçişleri Bakanı Mehmet Ağar’ı oturtmaya başladı.
Ağar, kazadan kısa bir müddet sonra misyonundan istifa etti. İstanbul Devlet Güvenlik Mahkemesi (DGM) Savcılığı, Ağar ve Bucak hakkında dokunulmazlıklarının kaldırılması istemiyle fezleke hazırladı. Dokunulmazlıkları kaldırılan iki isim hakkında “cürüm işlemek için çete kurmak, hakkında yakalama ve tevkif müzakeresi bulunan bireyleri yetkili mercilere haber vermemek ve misyonu berbata kullanmak” suçlamalarıyla iddianame hazırlandı ve dava açıldı.
Ağar, 1998 yılında DGM’de sanık sıfatıyla tabir verdi. Üç saat süren tabirinde birçok soruyu “devlet sırrı” olduğu gerekçesiyle yanıtlamadı ve davaya husus birçok olayın yaşandığı tarihte bakan olduğu gerekçesiyle fakat Şanlı Divan’da yargılanabileceğini savundu.
DGM, evvel “görevsizlik” kararı verdi. Lakin bu karar Yargıtay tarafından bozuldu. Bunun üzerine DGM bu kere “yargılanmanın durdurulmasına” hükmetti.
TBMM Soruşturma Komitesi da Ağar’ın Büyük Divan’a sevkine gerek olmadığına karar verdi. Böylelikle bu evrede Ağar hakkında Susurluk kontaklı yargı süreçleri de sona ermiş oldu.
Ta ki 2011 yılına kadar. Bu defa Ankara Özel Yetkili 11’inci Ağır Ceza Mahkemesi, hakkında “suç örgütü yöneticisi” olduğu teziyle açılan davada Ağar’ı beş yıl mahpus cezasına çarptırılmasına hükmetti. Ağar, Aydın’da bulunan cezaevinde 1 yıl 4 gün yattıktan sonra kontrollü özgürlükle tahliye edildi.
DEVLETİN RAPORLARINDA NELER YAZILDI?
Mafya-emniyet-devlet üçgeninde var olduğu sav edilen bağlantılarla ilgili tezler her ne kadar Susurluk kazası ile gündeme gelmiş olsa da devletin kimi makamları tarafından çok öncesinden kayıtlara geçirilmişti.
Ayrıca Susurluk kazası sonrasında da hazırlanan çok sayıda rapor ve araştırmada da birçok değerli bulgu yer alıyor. Toplamı binlerce sayfayı bulan bu rapor ve araştırmalar, bugün de devam eden tartışmalar için kıymetli birer kaynak niteliği taşıyor.
Bu raporlarda, yer alan bulgular devletin içerisinde uzun yıllardır bir “çetenin varlığına” ve bilhassa 1990’larda PKK ile çaba için oluşturulan özel ünitelerin vakitle faili meçhul cinayetler, mafya hesaplaşmaları ve uyuşturucu kaçakçılığı üzere bir dizi suça bulaşan bir yapıya dönüştüğüne işaret ediyor.
Bugüne kadar Türkiye’de “derin devlet” olarak isimlendirilen yapılanmayla ilgili aşikâr başlı raporlar şunlar:
Birinci MİT Raporu: Milli İstihbarat Teşkilatı (MİT) tarafından 1988 yılında hazırlandı. Periyodun Cumhurbaşkanı Turgut Özal’a sunulan bu raporda “yeraltı dünyası, polis ve kamu görevlileri” ortasındaki temasa ait bulgular yer alıyordu. 23 sayfalık raporda, cürüm örgütlerinin Özal’a karşı siyasi arenada teşebbüslerde bulunduğu, devrin İstanbul Emniyet Müdürü Ünal Erkan ve İstanbul Emniyet Müdür Yardımcısı Mehmet Ağar’ın “yeraltı dünyasıyla bağlantıları olduğu” tez ediliyordu. Bu raporun basına sızmasının akabinde raporu kaleme alan Mehmet Eymür ve istihbaratçı Hiram Abas misyonlarını bıraktı.
İkinci MİT Raporu: İlk rapor nedeniyle misyonundan ayrılmak zorunda kalan Eymür, 1995 yılında MİT’e Kontrterör Daire Lideri olarak geri döndü. Bu periyotta, ikinci MİT raporunu kaleme aldı. Raporda, PKK ve birtakım sol örgütlerle gayret etme “kisvesi altında” başta Çatlı olmak üzere Haluk Kırcı, Sami Güzelden ve Yaşar Öz üzere haklarında cinayet ve uyuşturucu kaçaklığı üzere bir dizi suçlama bulunan isimlerle bir örgüt oluşturduğu sav edildi. Doğu Perinçek tarafından Eylül 1996’da, yani Susurluk kazasından yaklaşık 1,5 ay evvel düzenlenen bir basın toplantısıyla kamuoyuna açıklanan raporda, şu argümanlar ortaya atıldı:
“Emniyet Genel Müdürlüğü’nce PKK ve Dev Sol’a karşı faaliyetler için kullanılıyor manzarası ile özel bir hata takımı teşkil edilmiştir. Tehdit, gasp, haraç, uyuşturucu kaçakçılığı, cinayet üzere kabahatlerin içinde olan bu küme çoklukla eski davacılardan teşekkül etmiştir. Küme direkt Emniyet Genel Müdürü Mehmet Ağar’a bağlı olup, Emniyet Genel Müdür Müşaviri Korkut Eken tarafından sevk ve yönetim edilmektedir. Küme üyelerine Emniyet Genel Müdürlüğü’nce ‘Polis’ hüviyeti ve ‘Yeşil Pasaport’ verilmiştir. Bahsi geçen küme, teröristlere karşı faaliyetlerde bulunma görünümünde Almanya, Hollanda, Belçika, Macaristan ve Azerbaycan’a gidip gelmekte, uyuşturucu kaçakçılığı yapmaktadırlar.”
Kazadan evvel yayımlanan bu rapordaki tezler daha sonra hem Başbakanlık Teftiş Heyeti Lideri Kutlu Savaş hem de TBMM Susurluk Araştırma Komitesi’nin çalışmalarında ayrıntılı bir formda incelendi.
Üçüncü MİT Raporu: Susurluk kazasının akabinde devrin MİT Müsteşarı Sönmez Köksal tarafından 17 Kasım 1996’da Başbakan Necmettin Erbakan’a “Kişiye Özel” olarak gönderildi. Susurluk sonrası TBMM Araştırma Komitesi bu raporu talep etmiş lakin gönderilmemişti. Ekleriyle birlikte 223 sayfayı bulan bu raporun tam metni lakin 2013 yılında yayımlanan bir kitapla gün yüzüne çıktı. Raporda devlet içerisinde “Çiller kabahat örgütü” isminde Tansu Çiller’in desteklediği bir oluşumun varlığı ve bunun kimi yasadışı işlere bulaştığı tarafında ortaya atılmış olan bir dizi sav incelendi. Raporun sonuç kısmında Susurluk olayıyla birlikte ortaya çıkan kimi hususlar şöyle sıralandı:
- “Devletin içinde denetimsiz güçlerin varlığını,
- Bu güçlerin devletin gereksinimleri dışında da birtakım istenmeyen faaliyetlere yönelebildiğini,
- Güvenlik kuvvetlerinin resmi güçler dışında kimi ögeleri da devlet misyonu ismi altında kullandıklarını,
- Devletin kimi dokümanlarının (Pasaport vs.) gayri yasal ögelere verilebildiğini,
- Devletin birebir kuruluşu içinde, farklı anlayışta olanların birbirleri ile devletin imkanlarını kullanarak gayret edebildiklerini,
- İstihbaratta ve örtülü operasyonlarda çokbaşlılığın bulunduğunu, merkezi denetimin kâfi olmadığını,
- Gizlilik taşıması gereken devlet evraklarının yahut faaliyetlerinin dahi basitçe açıklanabildiğini, tartışılabildiğini,
- Kontrolsüz güçlerin, kimi siyasi güçlerce yahut bireylerce desteklendiğini,
- Devlet ismine yapıldığı öne sürülen işlerde dahi büyük ölçülerde maddi çıkarların kelam konusu olduğunu (A. Çatlı’nın şirketleri ve mal varlığı gibi) gösterecek nitelikte emarelerin çıkmasına neden olmuştur.”
Raporda Susurluk kazasıyla başlayan tartışmaları “sona erdirecek yahut en azından sonlandıracak türel ve idari kovuşturmaların hızla sonuçlandırılmasında” yarar olduğu belirtildi.
Kutlu Savaş raporu: Bu rapor da 1998 yılında periyodun Başbakanı Mesut Yılmaz’ın talebiyle hazırlandı. Başbakanlık Teftiş Şurası Lideri Kutlu Savaş’ın hazırladığı ve ekleriyle birlikte 240 sayfayı bulan raporda Susurluk kazası sonrası ortaya çıkan savlar mercek altına alındı. Raporda, Susurluk kazası sıkıntısının “bir bütün ve olaylar zincirinden ibaret” olduğu belirtildi. Raporda, suikast ve bombalama üzere bir dizi faili meçhul olayların Susurluk kazası sonrası “adeta bıçakla kesilir üzere durduğuna” dikkat çekildi. Bu raporda Emniyet Genel Müdürlüğü ve Jandarma içerisinde PKK ile uğraş için oluşturulan kimi kümelerin vakitle suça bulaştığı tarafında değerlendirmelere yer verildi. Kamu kurumlarının bilgi vermede dilekli ve istekli olmadığına dikkat çekilen raporda, Emniyet Genel Müdürlüğü’nün “çete oluşumlarına karşı genel bir çabaya sevk edilmesi” gerektiği vurgulandı.
TBMM Susurluk Araştırma Kurulu Raporu: Kazanın akabinde TBMM’de bir araştırma kurulu kuruldu ve bu kurul dört aylık bir çalışmanın akabinde bir rapor yayımladı. Raporda, devletin içinde “yuvalanan çeteler” olduğu belirtilirken, birtakım devlet kurumlarının da bu yapıları desteklediği sonucuns varıldı. Raporun kıymetlendirme kısmında şu tabirlere yer verildi:
“Bütün bu gelişmeler sonucunda, çağdaş manada hukuk devleti olma yapısından uzaklaşılmış ve devlet içinden de yandaşlar, işbirlikçileri olan yasadışı güçler oluşumuna ve bu güçlerin yasal olmayan halde üstte belirtilen alanlardan büyük yararlar sağlamalarına imkan sağlanmıştır. Bu örgütler gayelerine ulaşmak için, her türlü yasadışı faaliyeti (tehdit, adam öldürme, haraç, v.s) yapar hale gelmiştir. Olayların üzerine gidecek devlet vazifelilerinin (güvenlik güçleri, isimli merciler) ve vatandaşların (şikayet, şahitlik şeklinde) güvenliği gereğince sağlanamamış ve sözkonusu yasal olmayan güçler her türlü yasal olmayan işlerini çarçabuk yapar hale getirilmiştir. Bu durum vatandaşın devlete olan itimadını olumsuz istikamette etkilemiştir. Olayların bu halde gelişmesinde, devletimiz ismine kamu görevlilerince yapılan bir kısım süreçlerin devlet sırrı kavramı altında saklanması tesirli olmuştur. Buna, Korkut Eken’in ‘Silahları nereye verdiğimi söyleyemem. Zira devlet sırrıdır’ demesi bir örnek oluşturmaktadır.”
KAYIP SİLAHLAR SIKINTISI NEDİR?
TBMM Araştırma Komitesi’nin raporunda da bahsi geçen silahlar konusu da Susurluk kazasıyla birlikte gündeme gelen lakin hala tam olarak aydınlatılamamış bahislerin en kıymetlileri ortasında yer alıyor.
Susurluk’ta kaza yapan araçta bir adet Beretta marka silah ve susturucu bulundu. Yapılan incelemelerde bu silahın Emniyet Genel Müdürlüğü envanterinde göründüğü ortaya çıktı.
İnceleme derinleştirildikçe İsrail tarafından Emniyet Genel Müdürlüğü’ne hibe edilen Uzi ve Beretta marka yaklaşık 30 silahın çok büyük bir kısmının kayıp olduğu anlaşıldı.
Yapılan balistik incelemeler, kayıp silahların markasıyla örtüşen silahların 1990’lı yıllardaki kimi suikastlarda kullanıldığını gösterdi.
Yargılama süreçlerinde İsrail’den hibe olarak alınan Uzi ve Beretta marka yaklaşık 30 silahın o periyot Özel Harekat Daire Başkanlığı’na verildiği ortaya çıktı.
Ancak Emniyet Genel Müdürlüğü, resmi yazışmalarda bu silahların envanterinde yer almadığını bildirdi.
Kayıp silahlar konusu, 2010’ların başındaki Ergenekon ve Balyoz soruşturmalarında da gündeme geldi. O periyot bu silahlar için birtakım yerlerde hafriyat çalışmaları yapıldı lakin silahlar bulunamadı.
Ağar, 2012 yılında TBMM Darbe ve Muhtıraları Araştırma Komitesi’ne o devir kaldığı Aydın Yenipazar Cezaevi’nde bir söz verdi.
Ağar silahlarla ilgili, “O silahlar Başbakanlık’tan direkt müsaadeyle alındı. Terörle çaba için gerekliydi. Bunların kaydı tutulmaz. Her devlet bu çeşit şeyleri yapar. Bu çeşit silah alımları her devlette olur” dedi.
Silahların akıbeti hala netlik kazanmış değil.
