17 Ağustos 1999’da yaşanan Gölcük Depremi’nin akabinde, sarsıntı Türkiye’nin gündeminde daima üst sıralardaki yerini koruyor. İstanbul’da her an olabileceği kaydıyla 30 yıl içerisinde sarsıntı olma ihtimali yüzde 64 oranıyla açıklandı.
İstanbul Büyükşehir Belediyesi (İBB) tarafından yayımlanan Süratli Tarama Sistemleri ile Bina İncelemesi Projesi’nin 33 ilçeye ilişkin raporuna mümkün bir 7.5 büyüklüğünde zelzelede iddiası olarak, 91 bin 081 bina ağır yahut çok ağır, 167 bin 116 bina ise orta hasarlı olacak. Bilim Akademisi kurucu üyelerinden olan yer bilimci Prof. Dr. Naci Görür, Cumhuriyet’in sarsıntıyla ilgili sorularını yanıtladı.
– Yıllardan beri bütün bilim insanları sarsıntının geleceğini söylüyor. Lakin buna rağmen İstanbul zelzeleye hazır değil. Hazırlanmamız gerekirken neden bu kadar ‘alıştık’?
Aslında beşerler sarsıntıya alışmadı. Bilinçsiz, duyarsız yahut zelzeleye alışmış değil lakin ekonomik nedenlerle sorunun büyüklüğü nedeniyle çaresiz hissediyorlar. Kendi yapacaklarıyla bu işin çözülemeyeceğinin farkındalar. Halkla birebir konuştuğumda, “Biz ne yapabiliriz ki hocam? Bu işi devletin yapması lazım” diyorlar. Büyük ölçüde haklılar, bu işi devletin halletmesi gerekir.
– Gerek bakanlıklar gerekse belediyeler tarafından gerçekleştirilen kentsel dönüşüm çalışmaları hızlandı. Düzgün bir kentsel dönüşüm nasıl yapılmalı?
Kentsel dönüşüm projeleri yanlışsız uygulanmadı. Onun için de ismi rantsal dönüşüm oldu. Kentsel dönüşüm gerçek manasıyla zelzele odaklı yapılırken bir kentin bütün bileşenlerinin zelzele dirençli hale getirilmesi için çalışılır. Bu hükümetin uyguladığı kentsel dönüşüm projesinin en kıymetli parametresi yapı stoku. Bir kenti sarsıntıya hazırlamak denince akla gelen birinci şey yapı stoku olmamalı. Mevte neden olan en değerli bileşen yapı stokunun yetersiz oluşu ancak yalnızca bir kentin yapı stokunu güzelleştirmekle o kenti sarsıntı dirençli hale getiremezsiniz. Kentin bütün tüm bileşenlerini sarsıntı sağlam hale getirmek gerekiyor. Bir kentin tüm bileşenleri dediğimiz vakit birinci akla gelen, halk, ikincisi alt yapı, üçüncüsü yapı stoku, dördüncüsü etraf, beşincisi ise iktisattır. Bu beş bileşenin çalıştığı durumda kent sarsıntı inançlıdır. Kentsel dönüşümlerde birinci akla gelen bu beş bileşenden yalnızca yapı stoku. sadece yapı stoğuna eğildiğiniz vakit o iş müteahhit işine dönüşür. Şayet o projenin motor gücü müteahhit olursa, o iş ranta kayar.
– Kentsel dönüşüm demişken, İstanbul’un bir öbür sorunu de sarsıntı toplanma alanları. Bu alanlar acil durumlarda değerliyken neden yapılaşma uğraşımız var?
Deprem toplanma alanı deniyor lakin hiçbiri o nitelikte değil. Zelzele toplanma alanı dediğimiz vakit, insanların toplanacağı ve kaldıkları mühlet boyunca sistem ve donanıma sahip uygun alanlar demektir. Bugün toplanma alanı diye baktığımız yerlerde 50 kişi olsa beşerler rahatsız olur. Sarsıntı toplanma alanı denildiği vakit insanların oturacağı, tahminen kalacaklar, sıhhat ünitesinin bulunduğu hatta çocuklar için bir alan olması gerekir. Bu yer, olağan durumda hizmet vermez lakin o denli dizayn edilmiştir ki sarsıntı olur olmaz en kısa müddette aktif hale gelir. İstanbul’da esasen bu türlü bir yer yok. Birçok alışveriş merkezine dönüşmüş. Artık de Göktürk’te de betona boğmaya çalışıyorlar. İstanbul üzere büyük sarsıntı beklenen bir kentte bu hareketler nasıl yapılıyor aklım almıyor.
– Zelzeleden sonra kritik 72 saatte İstanbul’u kurtarabilecek miyiz?
Gecekondu mantığıyla gelişmiş İstanbul’da düşündüğümüzden çok daha fazla kayıp vereceğimiz kesin. Bu zelzelede binaların çökme ve yıkılma sırasında olabilecek can kayıplarının dışında göçük altında kalan insanlara gerektiği vakit içerisinde müdahale edilemediği için de kayıplar vereceğimizi düşünüyoruz. Sarsıntıya müdahalede İstanbul’u kurtaracak şey İstanbul’un kendisi olamaz. Acil müdahale takım ve ekipmanları da İstanbul’un içerisinde. Münasebetiyle grup ve ekipmanların yüzde kaçının performans gösterebilecek durumda olacağını bilmiyoruz. Takım ve ekipman hazırlıklarının İstanbul’un etrafında yapılması gerekiyor. Bizler, tekliflerimizde mahalle gönüllüleri kavramını önermiştik. Devlet tarafından ciddiye alınıp yapılsaydı, bir mahallede göçüğe en kolay müdahaleyi o mahalledeki beşerler yapardı. Bir vakitler mahallede muhakkak yerlere acil durum ekipmanlarının bulunduğu konteynerler konuldu. Sonra kayboldu ne oldu bilmiyoruz. Bu sarsıntılar öteki yerde olduğunda kazara 1-2 kişi ölüyor. 1999’dan bir gün sonraki niyetimizi hiç bozmasaydık devam etseydik, bahisle ilgili bir bakanlık kurarak bir projelendirme yapabilseydik bugün her şeyi bitirmiştik.
– Şu an tartıştığımız Kanal İstanbul üzere büyük bir proje var. Sarsıntı bekleyen bir kentte bu proje ne kadar hakikat?
Kanal İstanbul, yer bilimleri ve sarsıntı açısından yapılmaması gereken bir proje. Projenin yapılacağı güzergah zelzele açısından uygun nitelikli değil. Düşünülen projenin Marmaraya açıldığı bölgede çok sayıda etkin fay var. Etkin fayların ana sarsıntı beklediğimiz fay noktasına bağlı olduğunu biliyoruz. Beklediğimiz zelzele gerçekleştiği takdirde burada yapılması düşünülen Kanal İstanbul’un deniz ağzında da önemli bir yıkıma sebep olabilecektir. Ayrıyeten, burada büyük ölçüde heyelan ve toprak kaymasına neden olacaktır. Küçükçekmece lagünü çok sayıda derenin birleştiği yer. Bu yüzden bölge de kalın alüvyon çökeli içerir. Buralarda alüvyon çökelinin tamamını kaldırmak mümkün değildir. Onları kaldırmadığınız sürece orada rastgele bir istikrarlı yapı yapmanız da mümkün değildir. Zira, zelzele sırasında bu bölgede sıvalaşma olur. Sıvalaşma olacak yerde de siz kanal inşaa edemezsiniz. O kanalı ayakta tutmanız mümkün olmayabilir. Burada ayrıyeten, yer nitelikli kayalar var. Bunların Güngören killeri diye bir kil katmanı var ve hareketliler. Bilhassa suyla teması halinde çok rahatlıkla kayar ve kütle hareketine neden olur. Münasebetiyle kanalın inşaası sırasında da sonrasında da Güngören killeriyle bağlantıda olan çökelleri sabit tutmanız çok sıkıntı.
– Kanalın etrafa tesiri nasıl olacaktır?
Karadeniz’e yanlışsız İstanbul’un en hoş ve en varlıklı yer altı su kaynakları var. Siz deniz düzeyinden 20-25 metre daha derinde bir kanal açtığınız vakit yer altı su düzeyini büyük ölçüde kaybedersiniz. Bütün o su kanala boşalır. Keza, kanalı yaptıktan sonra deniz suyu bölgeyi kapladığı takdirde, yer altı sularının yolunu kullanarak bölgede tuzluluğa neden olabilir. Bu da demektir ki, siz o bölgedeki tarımı, hayvancılığı ve bitki örtüsünü yok edersiniz. Ayrıyeten bu kanal Terkos Gölü’nün çabucak yanından geçiyor. Bu kanalı kazdığınız vakit Terkos Gölü’nü kaybedersiniz. ‘İzolasyon yapacağız’ demekle o mümkün olmaz. Hem içme suyu, hem yer altı sularını yok ediyorsunuz. Üstüne bölgenin tuzlanmasına neden olup, tarımı yok ediyorsunuz.
– Pekala ya kanalla birlikte yaşanacak nüfus artışı…
Deprem bekleyen bir kentte yapılmaması gereken üç kıymetli şey vardır. Bunlardan biri, nüfusu artırmak, ikincisi yapı yoğunluğunu artırmak üçüncüsü ise afet acil müdahalesini engelleyebilecek yapılaşmaya neden olmak. Kanal bunların her birini yapıyor. Bir de İstanbul’un kıymetli bir yerini ada haline getiriyorsun. Yapacağın köprüler taban bakımından en uygun olmayan yerlere yapılacak. Köprülerin tahrip olması durumunda acil müdaheleyi yapamazsın.
– Enkazın yanı sıra, sarsıntı alt yapı sistemlerine nasıl ziyan verecek?
Bir kentin beş bileşenini yapı stokunuz her tarafıyla düzgün de olsa kirlenmiş bir etraf sizi öldürür. Kirlenmiş bir çevreyi de haşat olmuş bir alt yapı oluşturur. Çabucak çabucak her büyük zelzelede alt yapı büyük ölçüde tahrip oluyor. Artık alt yapının tahrip olmasının sonucu, içme suyunun büyük ölçüde halka verilememesi demek. Zelzele anında yangınların oluştuğu vakitlerde itfaiye çalışamaz. Zelzele vaktinde hastaneler ve okullar değerlidir. İstanbul Su ve Kanalizasyon Yönetimi’nin (İSKİ) bu hesapları bitirdiğini biliyorum. Çalışmalarda kanalizasyonun içme suyuna nazaran daha fazla tahribat gördüğünü belirledik. Genelde içme suyu şebekesi ve kanalizasyon birbirlerine çok yakın hissettiği için içme suyunda kirlilik meydana gelebilir. Bu da salgın hastalık demek. İSKİ planları yaptı, zelzele dirençli hale getirme çalışmaları başlamak üzere.
– Barajlar sarsıntıdan nasıl etkilenecek?
İstanbul’da mevcut içme suyu barajlarının kıymetli bir kısmı sarsıntıda tahrip oluyor. Baraj ve etrafında bilhassa Mansap tarafında yerleşim alanı çok yaygın. Bu barajların tahribatı oradaki insanların can güvenliğini de büyük ölçüde tesirler. Zelzelede devre dışı kalması biri su sorunu olan İstanbul’u susuzluğa mahkum edilecektir, ikincisi ise oradaki insanların karşılaşacağı tehlikedir. Barajlar için tedbir alma evresinde çalışmaların İSKİ tarafından yapıldığını biliyorum.
– İBB’de kentsel dönüşüm
İBB’ye ilişkin iştiraklerden İstanbul Konut İmar Plan Sanayi ve Ticaret A.Ş (KİPTAŞ) kentsel dönüşüm çalışmalarına süratle devam ediyor. Müracatların birçoklarının riskli bölgelerde olduğu belirten Görür, “KİPTAŞ’a müracaat ediyorsun, KİPTAŞ inceliyor, o durumda da plan proje gösteriyor. İBB, halkı işin içine alıyor. Halka tıpkı vakitte kredi için kefil oluyor. Hükümet bu yaklaşımı neden daha büyüterek uygulamıyor onu anlamıyorum. Bir hükümetle belediye hengame ederek nasıl İstanbul’u zelzeleye hazırlayabiliriz onu anlamıyorum” dedi.
