Türkiye tarihi boyunca makroekonomik göstergelerde iniş-çıkışlar yaşanmış, bu süreçlerin bir kısmında ülke kendi içinde yaşanan aksilikleri bertaraf etmeye çalışırken, kimi vakit da dış yardımları kullanma yoluna gitmiştir. Uygulanmak istenen ve uygulanan tüm siyasetler, ekonomik menfaatler için yapılmak istense de vakit zaman devir hükümetlerinin siyasal çıkarlarına alet edilerek hüsrana uğranılmasına neden olmuştur.
Sizin için Cumhuriyet tarihinden bu yana Türkiye’nin geçirdiği ekonomik krizleri derledik. İşte bu krizler…
GENÇ CUMHURİYETİN BİRİNCİ KRİZİ: 1929 KRİZİ – BÜYÜK BUHRAN
1929 yılında başlayan ve tesirini 1930’larda da gösteren kriz, Kuzey Amerika ve Avrupa merkezli olmasına karşın tüm dünya ülkelerinde iz bırakmıştır. Büyük Buhran ismini almasının sebebi, o güne kadar yaşanmış en yıkıcı ve en geniş hudutlara ulaşan ekonomik kriz olmasıdır. Dünyada 50 milyon kişinin işsiz kalmasına, yeryüzündeki toplam üretimin yüzde 42 oranında azalmasına ve dünya ticaretinin de yüzde 65 oranında düşmesine neden olmuştur.
Türkiye’ye ise iktisadı tarıma dayalı, endüstrileşmesini tamamlayamamış, özel dal yatırımlarıyla umduğunu bulamamış, pazar hissesinin çok büyük olmadığı ve kendi kendine yetebilen, mikro ölçekli bir halde krize yakalandı. Türk Lirası, sabit kur rejimine bağlı olduğundan süratle kıymet kaybı yaşadı. İktisadın tarıma bağlı oluşu, tarım eserlerinin fiyatında meydana gelen düşüşle birlikte ihracat gelirlerinin azalmasına yol açtı. Ödemeler istikrarında bozulmalar baş gösterdi, fiyat düşüşlerinin devam etmesiyle deflasyon yaşandı. Osmanlı’dan devralınan borçlar, krizin yarattığı aksiliklere ek yük oldu.
Hükümet, krizle çaba ismine pek çok adım attı; ihracat ve ithalatını artırıcı siyasetler izledi. 1933 yılında dış ödemeler istikrarında kliring ve takas sistemi uygulanmaya başlandı. İthalat, ihracata bağlandığından ihracat teşvik edilmiş oldu. İhraç mallarının standart olmasına ehemmiyet verildi. Devletçilik prensibi benimsenerek devlet eliyle endüstrileşmeye sürat verildi. Türk Lirası’nda istikrarın sağlanması ismine Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası kuruldu ve Türk Parasının Değerini Müdafaa Kanunu çıkartıldı.
1946 ve 1958 KRİZLERİ
İkinci Dünya Savaşı boyunca Türkiye’de ziraî düşüş yaşandı. Bu da ziraî üretimin azalmasına neden oldu. 1945 yılı ziraî hasılası; 1939 yılı düzeyinin yüzde 59’una, GSYİH’ da tıpkı devirde yüzde 71’ine geriledi. 1946 krizi sonrası Türkiye’de birinci kere devalüasyon yapıldı. Türk Lirası, dolar karşısında büyük bir düşüş yaşadı. Uygulamadaki temel sebep ihracatı artırmak olsa da bu amaca ulaşılamadı.
1950 yılında Demokrat Parti devri başladı. Bu devirde, içe dönük iktisat siyasetleri terkedilmiş ve özgür dış ticaret rejimi benimsenmiştir. Fakat ithalat artışları, dış açığın giderek büyümesine yol açarak ülkenin ekonomik açıdan yabancı yatırımcı ve kredi yardımlarına bağlı kalmasına sebep olmuştur. Yaşanan bu süreçler, döviz kıtlığının görülmesine de taban hazırlamıştır.
1954 yılından itibaren; hem tarım hem de dış ticarette tıkanıklıkların baş göstermesiyle, tarıma ve dış ticarete yönelik endüstrileşme siyasetinden vazgeçilmiştir. İç pazara yönelik, tüketim mallarının üretiminin öne çıktığı, ithal ikameci endüstrileşme siyaseti benimsenmiştir.
1958 yılında Türkiye, dış borç anapara ve faiz ödemelerinde zorlanmaya başlamış ve beraberinde borç erteleme (moratoryum) yoluna başvurulmasına sebep olmuştur.
1974 ve 1980 KRİZLERİ – (PETROL)
Arap Birliği ülkeleri ile İsrail Devleti ortasında başlayan savaşlar, petrol fiyatlarının 4 kat artmasına neden olmuş ve bu durum, ekonomileri altüst etmiştir. Türkiye, periyodun Başbakan’ı Bülent Ecevit’in buyruğuyla Kıbrıs Barış Harekâtı vaktinde uygulanan ambargo sürecinde bu krize yakalandığından hayli güç bir devir yaşamış, işsizlik artışı ve yüksek enflasyon birinci sefer birlikte görülmüştür. Uygulanan ithal ikameci siyasetler bekleneni vermemiş, ödemeler istikrarı ve dış açık daima artmıştır.
1980 yılında petrol krizinde ikinci dalganın görülmesiyle fiyatlar tekrar artmış, halihazırda yüksek olan işsizlik ve enflasyon bilgileri tırmanmıştır. Yaşanan aksiliklere tedbir olarak 24 Ocak Kararları yürürlüğe konmuş ve devalüasyon uygulaması yinelenmiştir. Ayrıyeten sabit kur siyaseti terk edilerek denetimli dalgalı kur rejimine geçilmiş, yabancı sermaye girişine yönelik teşvik çalışmaları yapılmıştır.
1984- BANKER KRİZİ
Serbest piyasa iktisadına geçilmesiyle faizler bir epey artmış, büyük şirket ve işletmeler bankalardan kredi alamayacak hale gelmiştir. Bu durum, işletmeleri ve tasarruf sahiplerini bankerlere yöneltmiştir. Ayrıyeten o periyot birtakım büyük bankalar, bankerlerle işbirliği yaparak bankerlere bono sattırmış ve tasarruf sahiplerinden mevduat toplamaya çalışmıştır. Bankerlerin, borç aldıkları paraların faiz ödemeleri için daha yüksek faiz oranlarıyla borçlanma durumuna girmesiyle faiz artışları devam etmiş, 1984’te bankerler krizi patlak vererek pek çok tasarruf sahibinin bu durumdan ziyan görmesine neden olmuştur.
1990 KÖRFEZ KRİZİ- 1994 KRİZİ
Birleşmiş Milletler’in Irak ve Kuveyt’e müdahaleleri ile şekillenen Körfez Savaşı, 1990 yılındaki Körfez Krizi’nin değerli olaylarındandır. Bu olaydan sonra Türkiye kendi iç dinamiklerinden kaynaklanan 1994 krizine yol açmıştır.
1990’lı yıllarda devlet, harcamaları için yüklü olarak kamu bankalarından borçlanmaya başladı ve vakitle borç yükü önemli sayılara geldi. O periyotta özel kesimin elindeki bankalar yüksek faizle mevduat topluyor, kamu bankalarına da yüksek faizle kredi veriyordu.
1993 yılında Prof. Dr. Tansu Çiller, başbakanlık misyonuna geldi. Misyonu mühletince uygulamaya koyduğu bir dizi siyasetlerle yüksek faiz ve kamu borç yükünün önüne geçmek istedi.
Çiller’in ağırlaştığı amaç, faizlerin indirilmesiydi. Bu kapsamda; Hazine’nin borçlanma ihaleleri iptal edildi ve tahvil ile bonodan elde edilen faiz gelirlerini artırmak için bu gelirlerden alınan vergi oranları artırıldı. Türkiye hiperenflasyonu yaşadı. Tüm bunların ışığında ülkeden sermaye çıkışları başladı.
5 Nisan 1994’te hükümet bir dizi tedbir paketi açıklamıştır. Bu kapsamda:
TL’de devalüasyona gidildi.
Çeşitli tüketim eserlerine artırım yapıldı.
Hububat, tütün ve şeker hariç tarım eserlerinde sübvansiyonlar kaldırıldı.
Vergi mükelleflerinin matrahlarının üzerinde ek bir verginin alınmasına karar verildi.
Alınan kararlar sonrasında IMF ile 14 aylık stand-by muahedesi imzalandı.
2001 KRİZİ YA DA KARA ÇARŞAMBA
Türkiye tarihinde en büyük ekonomik kriz olarak nitelendirilir.
1994 krizinin yankıları devam ederken, Türkiye’nin en büyük ticaret ortağı olan Rusya’nın krize girmesi ve yaşanan Marmara Depremi’nin bütçe üzerinde ek baskı oluşturması ekonomik badireleri daha da artırdı. O devirde sabit kur – özgür faiz siyaseti vardı. Kur, Merkez Bankası tarafından belirlenirken faizi piyasa belirliyordu.
Ekonomide baş gösteren birinci kriz, likidite kaynaklıdır. Bankaların açık konumları kapatma arayışları, faizlerin yükselmesine neden olmuştur. Elindeki sayıca fazla olan Hazine bonolarının finansmanını sağlayamayışı da yabancı yatırımcıların çekilmesiyle sonuçlanmıştır.
Millî Güvenlik Şurası (MGK) toplantısında yaşanan anayasa fırlatma krizi, iktisattaki mevcut külfetleri daha da körüklemiş ve bankacılık dalında başlayan krizin gerçek kesime de sıçramasına neden olmuştur. Sonucunda pek çok işyeri kepenk kapatmış ve birçok insan işsiz kalmıştır.
IMF ile stand-by mutabakatı imzalanarak yeni bir iktisat programı yürürlüğe konmuştur.
2008 KRİZİ
Amerika Birleşik Devletleri’nde 2007 yılında finansal piyasalarda yaşanan sıkıntılar 2008 yılına gelindiğinde bir krize dönüşmüş, öbür tüm ülke ekonomilerini olumsuz etkilemiştir.
Düşük gelirlilere yüksek faizle verilen mortgage kredileri, yaşanan bu krizin en büyük ögesi olarak gösterilir.
Türkiye, yaşanan bir dizi aksilikten direkt etkilenmese de bozulan dış ticaret hacmi ve yabancı sermaye girişlerinin azalmasıyla dolaylı olarak etkilenmiştir. İhracat düşmüş, ekonomik daralma sorunu işsizlik artmış, 2008 yılında ekonomik büyüme görülmesine rağmen 2009 yılında küçülme yaşanmış ve yabancı sermayenin yetersiz kalmasıyla gerçek dalda daralma görülmüştür.
2018 DÖVİZ KRİZİ
Türkiye halihazırda iktisat dinamiklerinde problemlerle uğraşırken Rahip Brunson krizi, bu meseleleri güzelce tırmandırmış ve 2018 yılı ekonomik krizinin fitilini ateşlemiştir.
Türk Lirası büyük oranda kıymet kaybı yaşarken, enflasyon çift hanelerde takılı kalmıştır. Faiz artırımlarına gidilmesiyle büyüme ivmesi kaybedilirken, yüksek enflasyon ve ekonomik daralma ile işsizlik dataları de bir oldukça yükselmiştir.
Rahip kriziyle mevcut döviz kuru bir anda tırmanmış, 2017’de 3.80 TL olan dolar 2018’de 7 TL’yi aşmıştır. Başta inşaat olmak üzere pek çok dalda tıkanıklıklar yaşanmış, beraberinde ise iflaslar gelmiştir.
Merkez Bankası döviz rezervleri ise 2018 yılında değerli ölçüde azaldı. 2018 yılı ocak ayında net döviz rezervi 77.9 milyar dolar iken 2020 yılı ocak ayı prestijiyle 33.9 milyar dolara geriledi.
Devalüasyon Nedir?
Devalüasyonun sözlüklerdeki karşılığı; sabit kur rejiminde ulusal paranın yabancı paralar karşısındaki pahasının azalmasını söz eder.(Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Tabirler Sözlüğü)
