Ataerkillik (patriyarki), soyda babayı temel alan ve ailede çocukları baba soyuna mal eden, toplumda ve idarede erkeklerin güç sahibi olduğu, bayanların çoğunlukla dışta tutulduğu sistemi söz ediyor.
Ancak bayan başkanlar ve anaerkil toplumlar da her vakit var olmuştur.
Avcı-toplayıcı topluluklar, en azından daha sonraki öbür toplumsal tertiplere kıyasla nispeten eşitlikçi olarak bedellendiriliyor.
Peki, ataerkillik nasıl ortaya çıktı ve hangi şartlarda son bulabilir?
ERKEKLERİN ZENGİNLEŞMESİ
Üreme, evrimin temelini oluşturur. Lakin evrime uğrayan yalnızca vücutlarımız ve beyinlerimiz değildir; davranışlar ve kültürler de doğal seçilimin eserleridir. Örneğin, erkekler kendi üreme kapasitelerini en üst seviyeye çıkarmak için ekseriyetle bayanları ve onların cinselliğini denetim etmeye çalışmıştır.
Çoğu avcı-toplayıcıda olduğu üzere, maddi zenginliğin çok az olduğu ya da hiç olmadığı göçebe toplumlarda, bayanlar bir beraberliği sürdürmeye zorlanamaz. Bayan ve partneri, kendi akrabaları, erkeğin akrabaları ya da başka beşerlerle birlikte yaşayabilir. Durumundan mutlu değilse o birliktelikten ayrılabilir.
Ama çocukları varsa bu adımı atmayabilir, çünkü babanın bakımı da çocukların gelişimine ve hatta hayatta kalmalarına yardımcı olur. Tekrar de bayan diğer bir yere gidip akrabalarıyla yaşayabilir ya da yeni bir eş bulabilir.
Bazı bölgelerde 12.000 yıl kadar evvel tarımın ortaya çıkması bu durumu değiştirdi. Nispeten kolay bir ekim-dikim bile, eseri korumak için yerleşik kalmayı gerektiriyordu. Yerleşim, küme içi ve kümeler ortası çatışmaların artmasına neden oldu. Örneğin, Venezuela’daki yarı göçebe hayat süren Yanomamo yerlileri, korunaklı kümeler halinde yaşıyordu; komşu kümelere baskınlar ve “eş kaçırma” ömürlerinin bir kesimiydi.
Hayvancılığın geliştiği yerlerde lokal halk hayvan sürülerini baskınlardan korumak zorunda kalmış ve bu da savaşlara yol açmıştı. Bayanlar daha zayıf fizikî yapıları nedeniyle savaşta erkekler kadar başarılı olmadıklarından, bu rol giderek erkeklere düştü. Bu durum onların güç kazanmasını sağladı ve korudukları kaynakların yetki ve sorumluluğu onlara kaldı.
Nüfus artıp yerleşik nizam yaygınlaştıkça uyum sıkıntıları ortaya çıktı. Başkanların (genellikle erkek) savaşta ya da diğer formda topluluk faydasına harekette bulunmaları kimi durumlarda toplumsal eşitsizliğin ortaya çıkmasına yol açtı. Bu nedenle hem erkek hem de bayanlardan oluşan topluluk, sahip oldukları şeyleri müdafaalarına yardımcı olmaları karşılığında bu seçkinlere ekseriyetle tolerans göstermek durumunda kaldı.
Çiftçilik ve hayvancılık yaygınlaştıkça, artık temel olarak erkekler tarafından denetim edilen maddi zenginlik daha da değerli hale geldi. Aile içinde servet çatışmasını önlemek için akrabalık kuralları ve soy sistemleri daha resmi bir hal aldı ve evlilikler kontratlı hale geldi. Toprağın ve çiftlik hayvanlarının jenerasyondan nesile aktarılması kimi ailelerin kıymetli bir servet edinmesini sağladı.
ÇOK EŞLİLİK, TEK EŞLİLİK
Çiftçilik ve hayvancılıktan elde edilen zenginlik, erkeklerin birden fazla eşe sahip olmasını, çok eşliliği (poligami) mümkün kıldı. Buna karşılık, bayanların birden fazla eşe sahip olması (poliandri) az görülen bir durumdu. Birçok nizamda, çocuk doğurma konusunda daha üretken olmaları ve daha fazla ebeveyn bakımı yapmaları nedeniyle genç bayanlara talep fazlaydı.
Erkekler zenginliklerini genç bayanları çekmek için kullandılar. Erkekler, eşlerinin ailesine “başlık parası” ödeyerek rekabet ediyorlardı; bunun sonucunda varlıklı erkekler çok sayıda eşe sahip olurken kimi fakir erkekler bekâr kalabiliyordu.
Dolayısıyla, partnerleri için rekabet etmek üzere bu zenginliğe muhtaçlık duyanlar erkeklerdi (kadınlarsa üremek için gereken kaynakları kocaları aracılığıyla sağlıyorlardı). Ebeveynler torun sayılarını en üst seviyeye çıkarmak istiyorlarsa, servetlerini kızlarından çok oğullarına bırakmaları daha mantıklıydı.
Bu da servet ve mülkün resmi olarak erkek soyundan geçmesine yol açtı. Bu birebir vakitte bayanların evlendikten sonra kocalarının ailesiyle birlikte meskenden uzakta yaşamaya başlamaları manasına geliyordu.
Kadınlar güç kaybetmeye başlamıştı. Toprak, çiftlik hayvanları ve çocukların erkeklere bağlı olmasıyla, bayanlar için boşanma neredeyse imkânsız hale geldi. Evlenmiş kızın anne ve babasına dönmesi, başlık parasının iadesini gerektireceğinden beğenilen karşılanmazdı. Ataerkillik artık uygunca yerleşmeye başlamıştı.
Kadınlar doğdukları meskenden ayrılıp eşlerinin ailesiyle yaşamaya başladıklarında, yeni hanelerinde fazla pazarlık gücüne sahip değillerdi. Birtakım matematiksel modellere nazaran, bayanların bu halde dağılması ve öbür kümelerle savaşmanın yarattığı muhtaçlıklar erkeklerin bayanlardan daha düzgün muamele görmesine yol açtı.
Erkekler savaş yoluyla akraba olmayan erkeklerle kaynaklar için rekabet etme fırsatına sahipken, bayanlar sadece hanedeki başka bayanlarla rekabet etmişti. Bu iki nedenden dolayı, hem erkekler hem de bayanlar, bayanlara kıyasla erkeklere karşı daha fedakâr davranarak evrimsel açıdan daha büyük yararlar elde etmiş ve bu da erkeklerin ayrıcalık sahibi olmasına yol açmıştı. Bayanlar esasen kendilerine karşı olan toplumsal cinsiyet önyargılarına uygun halde hareket ediyorlardı.
Bazı tarım sistemlerinde bayanlar daha fazla özerkliğe sahip olabiliyordu. Tarım topraklarının sonlu olduğu yerlerde, erkekler birden fazla aileyi kaldıramayacağı için bu durum çok eşliliği frenlemiş olabilir. Çiftçilik güç ve verimlilik arazi büyüklüğünden çok harcanan emeğe bağlı olduğundan, bayan emeği temel bir ihtiyaç haline gelmiş ve çiftler tek eşli birlikteliklerde birlikte çalışmaya başlamışlardı.
Tek eşlilik nizamında, bir bayan varlıklı bir erkekle evlenirse, adamın tüm serveti bayanın çocuğuna kalır. Münasebetiyle bayanlar en güzel kocaları bulmak için başka bayanlarla rekabet halindedir. Bu durum, aile servetinin çok sayıda bayanın çocukları ortasında paylaşıldığı çok eşlilik için geçerli değildir, hasebiyle varlıklı bir erkekle evlenmenin bayanlara sağladığı avantajlar sonludur.
Bu nedenle tek eşlilikte evlilik ödemesi çok eşliliktekinin aykırısı tarafta gerçekleşir ve “çeyiz” formunu alır. Gelinin ebeveynleri damadın ebeveynlerine ya da çiftin kendilerine para verir.
Bugün Asya’nın büyük kısmında hala değerli olan çeyiz, ebeveynlerin kızlarının evlilik piyasasında öteki bayanlarla rekabet etmesine yardımcı olma yoludur. Çeyiz bazen bayanlara daha fazla yetki ve aile servetinin en azından bir kısmı üzerinde denetim sahibi olmasını sağlayabilir.
Ancak bunun dezavantajlı yanı da var; çeyiz enflasyonu kız çocuklarını ebeveynler için maliyetli hale getirebilir; bazen de esasen kız çocuğu olan ailelerin kız bebeklerini öldürmesi ya da ihmal etmesi (ya da seçici kürtaj) üzere dehşetli sonuçlar doğurabilir.
Tek eşliliğin diğer sonuçları da oldu. Zenginlik hala erkek soyundan tek eşin çocuklarına geçtiğinden, erkekler bu çocukların kendilerine ilişkin olmasını sağlamak için ellerinden geleni yapıyorlardı. Servetlerini farkında olmadan diğer bir erkeğin çocuğuna yatırmak istemiyorlardı. Sonuç olarak bayanların cinselliği güçlü bir halde denetlenmeye başlandı.
Kadınları erkeklerden uzak tutmak ya da Hindistan’da olduğu üzere manastırlara yerleştirmek ya da Çin’de bayanların ayaklarını küçük tutmak için 2.000 yıldır devam eden bir gelenekle bağlamak bunun sonuçları olabilir. Kürtajın yasaklanması, cinsel bağları potansiyel olarak maliyetli hale getirmekte, insanları evliliklere hapsetmekte ve bayanların meslek beklentilerini engellemektedir.
ANAERKİL TOPLUMLAR
Servetin bayan soyundan geçmesi nispeten ender olsa da bu çeşit toplumlar mevcuttur. Bu bayan merkezli sistemlere, fizikî olarak rekabet edecek çok az zenginliğin olduğu marjinal ortamlarda rastlanır.
Örneğin, Afrika’da çeçe sineğinin sığır beslemeyi imkânsız kıldığı “anasoylu kuşak” olarak bilinen bölgeler vardır. Afrika’daki bu anasoylu sistemlerin kimilerinde, erkekler hanelerde kıymetli bir güç olmaya devam ediyor, lakin bayanları kocaları ya da babaları yerine ağabeyleri ve dayı/amcaları denetim etmeye çalışıyor. Lakin genel olarak bayanlar daha fazla güce sahiptir.
Uzun seyahatler ya da Polinezya’daki tehlikeli okyanus balıkçılığı yahut kimi Amerikan yerli topluluklarındaki savaşlar üzere yüksek vefat riski nedeniyle erkeklerin birçok vakit olmadığı toplumlarda da anaerkilliğe rastlanır.
Anaerkil sistemdeki bayanlar çocuk yetiştirmek için ekseriyetle kocalarından çok annelerinin ve kardeşlerinin dayanağını alırlar. Örneğin Çin’deki birtakım anasoylu kümelerde görüldüğü üzere, bayanlar tarafından yapılan bu cins “ortak yetiştirme”, erkeklerin haneye daha az yatırım yapmasına (evrimsel anlamda) neden olur; çünkü haneler yalnızca eşlerinin çocuklarını değil, akraba olmadıkları birçok bayanın çocuklarını da içeriyordur.
Bu durum evlilik bağlarını zayıflatır ve servetin bayan akrabalar ortasında aktarılmasını kolaylaştırır. Ayrıyeten bu çeşit toplumlarda bayanlar cinsel açıdan daha az denetim altındadır, çünkü serveti denetim edip kızlarına aktaran bayanlar olduğu için babalık katılığı daha az telaş bahsidir.
Anasoylu toplumlarda hem erkekler hem de bayanlar çok eşli olarak cinselliği yaşayabilir. Güney Afrika’nın anasoylu Himba’ları bu formda meydana gelen bebeklerin en yüksek oranlarından birine sahiptir.
Bugün kentlerde bile, yüksek erkek işsizliği ekseriyetle daha bayan merkezli ömür düzenlemelerine yol açıyor; anneler çocuklarını ve torunlarını yetiştirmek için kızlarına yardım ediyor, lakin çoklukla nispî yoksulluk içinde yaşıyor.
Ancak erkekler tarafından denetim edilebilen maddi zenginliklerin oluşmasıyla, anasoylu sistemlerin ekseriyetle babasoylu sistemlere dönüşmesi kelam konusu olmuştur.
DİNİN ROLÜ
Burada özetlenen ataerkillik fikri dinin rolünü azımsıyor görünebilir. Dinler seks ve aile konusunda kuralcıdır. Örneğin, çok eşli evlilik İslam’da kabul edilirken Hıristiyanlıkta kabul görmez. Lakin dünya genelindeki farklı kültürel sistemlerin kökenleri yalnızca din ile açıklanamaz.
İslam MS 610 yılında, o vakitler çok eşliliğin yaygın olduğu hayvancılık yapan göçebe kümelerin yaşadığı bölgede (Arap yarımadası) ortaya çıkarken, Hıristiyanlık tek eşli evliliğin aslında norm olduğu Roma imparatorluğu içinde ortaya çıktı. Münasebetiyle dini kurumlar bu tıp kuralların uygulanmasına mutlaka yardımcı olsa da, asıl nedenin dinler olduğunu tez etmek güç.
Nihayetinde, dini normların ya da rastgele bir normun kültürel mirası, asıl nedenleri ortadan kalktıktan çok sonra bile sert toplumsal önyargıları sürdürebilir.
ATAERKİLLİK SONA MI ERİYOR?
Normlar, tavırlar ve kültürün davranışlar üzerinde büyük bir tesiri olduğu bir gerçek. Vakit içinde, bilhassa de etraf yahut iktisat üzere maddi şartlar değişirse, bunlar da değişebilir. Fakat kimi normlar vakitle yerleşik hale geldiğinden değişimleri yavaş olur.
Daha 1970’lerde İngiltere’de evli olmayan annelerin çocukları ellerinden alınarak Avustralya’ya gönderiliyordu (orada dini kurumlara yerleştiriliyor ya da evlatlık veriliyorlardı). Son vakitlerde yapılan araştırmalar da, toplumsal cinsiyet eşitliğiyle övünen Avrupa ve Amerika toplumlarında bayanların otoritesine saygısızlığın hala ne kadar yaygın olduğunu gösteriyor.
Bununla birlikte, toplumsal cinsiyet normlarının çok daha esnek hale geldiği ve ataerkilliğin dünyanın pek çok yerinde pek çok erkek ve bayan tarafından güzel karşılanmadığı açık. Pek çok kişi evlilik kurumunu sorguluyor.
Kadınlar için doğum denetimi ve üreme hakları, bayanlara ve tıpkı vakitte erkeklere daha fazla özgürlük sağlıyor. Çok eşli evlilik artık ender olsa da, cinsellikte çok eşlilik epey yaygın ve muhafazakârlarca tehdit olarak algılanıyor.
Ayrıca, erkekler giderek daha fazla çocuklarının hayatlarının bir modülü olmak istiyor ve ailelerinin geçimini tek başına üstlenmek zorunda kalmamaktan mutlular. Bu nedenle birçoğu çocuk yetiştirme ve mesken işlerinin yükünü paylaşıyor, hatta üstleniyor. Eş vakitli olarak daha fazla bayanın iş dünyasında kendinden emin bir halde kıymetli durumlara geldiğini görüyoruz.
Hem erkekler hem de bayanlar giderek daha fazla kendi servetlerini ürettikçe, eski ataerkillik bayanları denetim etmekte zorlanıyor. Kız çocuklarının örgün eğitimden eşit biçimde yararlanması ve iş fırsatlarının herkese açık olması halinde, ebeveynlerin erkek taraflı yatırım mantığı önemli halde sarsılacaktır.
Geleceği iddia etmek güç. Antropoloji ve tarih öngörülebilir ve doğrusal bir biçimde ilerlemez. Savaşlar, kıtlıklar, salgın hastalıklar yahut yenilikler her vakit kelam konusu olabilir ve hayatlarımız için öngörülebilir ve öngörülemez sonuçlar doğurur.
Ataerkillik kaçınılmaz değil. Dünyanın problemlerini çözmemize yardımcı olacak kurumlara muhtaçlığımız var. Lakin yanlış beşerler iktidara gelirse, ataerkillik yine gelişebilir.
