“ÇEVREDEKİ İNSANLARIN HÜZNÜNÜ HİSSEDEBİLİRLER”
Seven, yaş kümesine nazaran çocukların vefat kavramını nasıl anlamlandırdıklarını şu tabirlerle paylaştı:
Küçük çocuklar mevt kavramını anlamakta zorluk çekerler.
0-2 yaşındaki bebekler; yakınlarının öldüklerini anlayamazlar fakat onların yokluğunu ve etraflarındaki insanların hüzünlerini hissedebilirler. Böylelikle yakınlarında bulunan insanlara reaksiyonlar verirler.
3-5 yaşlarında çocuklar; soyut düşünemedikleri için vefatı tam olarak algılayamazlar. Bütün beden işlevlerinin durduğunu anlamaya çalışırlarken ‘mezarda kim ona yemek verecek?’ ‘nasıl su içecek?’ üzere sorular sorabilirler.
6-9 yaş mevt kavramının anlaşılmasında bir geçiş yaşıdır. Çocuklar mevti; biyolojik işlevlerin durması ve bir bitiş olarak anlamaya başlarlar.”
“12 FARKLI TEPKİ”
Ölüm karşısında çocukların yaygın olarak şok, inanmama, endişe, itiraz, hissizlik yahut donup kalma hatta gülme üzere tepkiler verebileceklerini belirten Seven, çocukların etrafındakilerin vefatı karşısında nasıl reaksiyonlar gösterdiğini şu tabirlerle sıraladı:
“Araştırmalarda vefat karşısında 12 farklı reaksiyon davranışı belirlenmiştir. Çocuğun mevt karşısında vereceği reaksiyonlar çocuğun yaşına, ölen kişinin yakınlık derecesine, çocuğun ölen şahısla alakasının yapısına ve mevt nedenine nazaran değişir.
Korku: Çocuklar yaşadıklarından ve sevdikleri birinin vefatı karşısında korktuklarını, güvendikleri büyükleri ile daima birlikte olmak ve fizikî temas kurmak isteyerek gösterebilirler. Güvendiği yetişkini görmediğinde endişelenebilir, gece onlarla uyumak isteyebilir, ışığın açık kalmasını isteyebilirler.
Uyku zahmeti: Çok genel görülebilir. Şayet uyku mevti tanım etmek için kullanılıyorsa çocuk uyumadan korkabilir. Mesela ‘uzun ve bir daha uyanamayacağı bir uykuya daldı’ biçiminde mevt açıklanmış ise çocuk uyumaktan korkabilir. Aynı halde çocuk uykudayken sarsıntı üzere travmatik bir olay yaşamış olması, yeniden çocuğun uyumaktan korkmasına neden olur. Gün uzunluğu mevtten kederlenemeyen çocuklar bu yüzden fazlaca düş ve kabus görebilirler, gece boyunca uyanabilir, ağlayabilir, inleyebilir yahut uykusunda konuşabilir.
Üzüntü ve hasret: Genelde çocuklar güç hislerle yetişkinler kadar düzgün baş edemediklerinden ıstırap ve hasret üzere hisleri kendilerinden uzak tutmaya çalışırlar. Bu çocukların üzülmediği yahut sevdiklerini özlemedikleri manasına gelmez. Çocukların keder müddetleri yetişkinlerinkinden daha kısa olduğundan yetişkinler çocukların kendileri kadar üzülmediklerini düşünebilir. Bu büsbütün yanlış bir inanıştır. Çocuklar üzülür ve hasret duyarlar. Bu durum çok uzun yıllar da devam edebilir. Küçük çocuklar kültürel yas uygulamalarının farkında olmadıklarından yas durumu yönetme konusunda yetişkinlere nazaran daha yalnızdırlar.
Suçluluk: Kimi çocuklar mevtten kendilerinin sorumlu olduklarını düşünürler. Bu his ve fikirlerin yanlış olduğu çocuğa uygun bir lisanla anlatılmalıdır. Depremi çocuğun yaptığı bir kusur yahut durumla ilişkilendirip anlatmak ömür uzunluğu suçluluğun devam etmesine neden olabilir.”
“ÇOK VAKİT GEÇMEDEN SÖYLENMELİ”
Çocuğa bir yakınının öldüğünün nasıl tabir edilmesi gerektiğini de aktaran Seven, şu biçimde sıraladı:
– Mevt haberi için çok vakit geçmeden söylenmesi gerekir. Çocuklar kendi yakınlarından gelen problemlerle baş etmede daha başarılı oldukları için mevt haberini aile üyelerinden çocuğa yakın olan birinin vermesi daha hakikat olur.
– Vefat haberini verecek kişinin açık ve dürüst olması gerekir. Anlatacaklarına konsantre olmalıdır. Çocuğun soruları açık ve net formda cevaplandırılmalıdır. Dolambaçlı tabirlerden, abartmalardan, gereksiz ilişkilendirmelerden yahut sebep sunmaktan ve soyut tabirlerden kaçınılmalıdır. Bu durum çocuklar için baş karıştırıcı ve aldatıcı olabilir.
– Ölümün uykuya ya da seyahate benzetilmesi çocuğun başını karıştırır. Zira çocuk uyuyan birinin uyanacağını, seyahate giden birinin geri döneceğini düşünür. Vefatın ömrün sonu olduğunu ve ölen birinin asla geri gelmeyeceğini çocuğa uygun bir lisanla anlatmak gerekmektedir. Ölen kişinin bütün beden işlevlerinin durduğunu yani, nefes alamayacağını, yemek yiyemeyeceğini, oyun oynayamayacağını da anlatmak gerekmektedir.
Yetişkinler çocukların vefat ile ilgili ne düşündüklerini anlamak için, çocukları çok dikkati dinlemelidirler. Çocukların sordukları soruların gerisinde yatan kaygılara karşı hassas olmaları ve verdikleri yanıtlarla çocukları rahatlatmaları gerekmektedir.
“RUTİN TERTİBE DEVAM ETMESİ DAHA SAĞLIKLI”
Seven, yas yaşayan çocuğa yaklaşımın nasıl olması gerektiğini ise şu sözlerle kelamlarını bitirdi:
– Bağlanma için kıymetli olan 0-2 yaş periyotta bebeğin bağlandığı kişinin ölmesi bebek için kıymetli duygusal sorunlara yol açabilir. Bu türlü bir durumda bebeğin hayatına, inanç vererek bebeğin gereksinimlerini vaktinde ve uygun formda giderebilecek bir yetişkinin girmesi, bebeğin bu periyodu daha kolay atlatabilmesini sağlar.
– Çocukların hislerini fark etmelerine, hislerini isimlendirmelerine ve hislerini ayırt etmelerine yardımcı olunmalı. Çocuklar, hislerini açık bir biçimde göstermeleri için desteklenmeli. Birebir vakitte yetişkinin de kendi his ve fikirlerini çocuk ile paylaşması çocuğun his ve fikirlerini anlamlandırmasında destekleyici olacaktır.
– Yas yaşayan çocuklar tekraren tıpkı soruları sorabilir. Sabırla soruları yanıtlandırmak gerekir.
– Çocuk lisan ile söz edemediği durumları fotoğraflarıyla ve oyunlarıyla gösterir. Bu sebeple çocuğun olanlarla ilgili fotoğraflar yapmasına ve oyunlar oynamasına taban hazırlanmalıdır. Çocuk tekraren birebir şeyleri çizebilir yahut oynayabilir. Bu çocuğun rahatlamasını sağlayacaktır.
– Bu devir içerisinde çocuğun öbür bir yere gönderilmesi kıymetli toplumsal ve duygusal sorunlara yol açabilir. Çocuk mevtle ilgili süreci görmediğinden vefatı anlaması ve kabullenmesi daha güç olabilir. Bu devirde çocuğa en yakın olan bireylerle kalması mümkünse rutin sistemine devam etmesi bu devri daha sağlıklı atlatması acısından kıymetlidir. Bu sebeple çocuğun en kısa vakitte kreş ya da okula gitmesine imkan sağlanmalı.
– En kısa müddette olağanlaşma için gerekli adımlar atılmalı; okul, olağanlaşma sürecini programlı bir biçimde yürütmelidir.”
